حقوق تطبیقی

دکتر عبدالحسین شیروی استاد دانشگاه تهران

فهرست مطالب

عنوان

پیشگفتار

مقدمه

بخش اول: کلیات حقوق تطبیقی

فصل اول: مباحث عمومی حقوق تطبیقی

گفتار اول: جایگاه حقوق تطبیقی در تقسیمات حقوقی

گفتار دوم: تعریف حقوق تطبیقی

گفتار سوم: انواع مطالعات تطبیقی

گفتار چهارم: تاریخچه حقوق تطبیقی

گفتار پنجم: تدریس حقوق تطبیقی

گفتار ششم: ماهیت حقوق تطبیقی

فصل دوم: ارتباط حقوق تطبیقی با سایر رشته‌های حقوقی مرتبط

گفتار اول: ارتباط حقوق تطبیقی با مطالعه حقوق خارجی

گفتار دوم: ارتباط حقوق تطبیقی با حقوق بین‌الملل خصوصی

گفتار سوم: ارتباط حقوق تطبیقی با حقوق بین‌الملل عمومی

گفتار چهارم: ارتباط حقوق تطبیقی با تاریخ حقوق

گفتار پنجم: ارتباط حقوق تطبیقی با جامعه‌شناسی حقوق

گفتار ششم: ارتباط حقوق تطبیقی با دانش حقوقی و فلسفه حقوق

گفتار هفتم: ارتباط حقوق تطبیقی با جهانی شدن

فصل سوم: کارکرد و اهداف حقوق تطبیقی

گفتار اول: افزایش آگاهیهای عمومی حقوقدانان

گفتار دوم: درک بهتر از حقوق داخلی

گفتار سوم: اصلاح قوانین موجود و وضع قوانین جدید

گفتار چهارم: نقش حقوق تطبیقی درحل‌و‌فصل دعاوی در دادگاههای ملی

الف) موارد الزامی مراجعه به حقوق تطبیقی در حل‌و‌فصل اختلافات

ب) موارد ترجیحی مراجعه به حقوق تطبیقی در حل‌و‌فصل اختلافات

ج) موارد اختیاری مراجعه به حقوق تطبیقی در حل‌و‌فصل اختلافات

گفتار پنجم: نقش حقوق تطبیقی در انعقاد قراردادهای بین‌المللی

گفتار ششم: سایر فواید حقوق تطبیقی

فصل چهارم: حقوق تطبیقی و دستیابی به وحدت حقوقی در سطح جهانی

گفتار اول: دلایل نیاز به یکسان‌سازی مقررات حقوقی

گفتار دوم: طرق ایجاد مقررات متحد‌الشکل و همسان

الف) یکسان‌سازی مقررات حقوقی در سطح ملی

ب) یکسان‌سازی مقررات حقوقی در سطح بین‌المللی

ج) پذیرش داوطلبانه مقررات

گفتار سوم: سازمانهای بین‌المللی و فعالیتهای آنها در زمینه یکسان‌سازی حقوق

الف) سازمانهای جهانی

ب) سازمانهای منطقه‌ای

گفتار چهارم: ایران و روند یکسان‌سازی مقررات حقوقی

گفتار پنجم: جمع‌بندی مطالب

فصل پنجم: مشکلات و مسائل مربوط به مطالعه حقوق خارجی

گفتار اول: دسترسی نداشتن به منابع معتبر و به روز

گفتار دوم: ترجمه و انطباق نهادها، مفاهیم و اصطلاحات حقوق خارجی با حقوق داخلی

گفتار سوم: توجه نکردن به کلیت حقوق خارجی (جزئی‌نگری)

گفتار چهارم: برخورد با منابع حقوق خارجی و تفسیر آنها بر اساس حقوق داخلی

گفتار پنجم: استناد به قوانین متروک

فصل ششم: روش‌شناسی (متدولوژی) مطالعات تطبیقی

گفتار اول: مشکلات و تنگناهای مربوط به انجام دادن مطالعات تطبیقی

الف) قابل مقایسه و تطبیق بودن نظامهای حقوقی

ب) قابل مقایسه و تطبیق بودن نهادها و موضوعات انتخابی

ج) پیدا نشدن قوانین و مقررات مشابه در نظام حقوقی مورد مقایسه

گفتار دوم: روشهای انجام دادن مطالعات تطبیقی

گفتار سوم: ارزیابی نتایج حاصل از مطالعات تطبیقی

فصل هفتم: تجزیه و تحلیل نتایج بررسیهای تطبیقی و توجیه دلایل وجود مشابهتها

گفتار اول: نظام اقتصادی

گفتار دوم: نظام سیاسی

گفتار سوم: مذهب

گفتار چهارم: سابقه تاریخی

گفتار پنجم: وضعیت جغرافیایی و اقلیمی

گفتار ششم: عوامل جمعیتی

گفتار هفتم: سایر عوامل

فصل هشتم: دسته‌بندی نظامهای حقوقی در خانواده‌های بزرگ حقوقی

گفتار اول: معیار و ملاک دسته‌بندی نظامهای حقوقی

۱. سابقه تاریخی

۲. منطق حقوقی حاکم

۳. نهادهای حقوقی ویژه

۴. منابع حقوق و جایگاه آن

۵. ایدئولوژی حاکم

گفتار دوم: تعداد نظامهای حقوقی

گفتار سوم: نظامهای مختلط

بخش دوم: نظامهای بزرگ حقوقی

فصل اول: نظام حقوقی کامن‌لو

مبحث اول: کلیات نظام حقوق کامن‌لو

گفتار اول: تشکیل کامن‌لو

گفتار دوم: تشکیل دادگاههای انصاف

گفتار سوم: رویه قضایی و منطق حقوقی

گفتار چهارم: قوانین موضوعه

گفتار پنجم: نقش حقوقدانان دانشگاهی در کامن‌لو

گفتار ششم: قلمرو جغرافیایی کامن‌لو

بحث دوم: حقوق انگلستان

گفتار اول: قوه مجریه (دولت)

گفتار دوم: قوه قانون‌گذاری

گفتار چهارم: گزارش آراء قضایی

گفتار پنجم: فعالیتهای حرفه‌ای حقوق

مبحث سوم: حقوق امریکا

گفتار اول: شکل‌گیری نظام حقوقی امریکا

گفتار دوم: اصالت و استقلال نظام حقوقی امریکا

گفتار سوم: ساختار حکومت در ایالات متحده امریکا

گفتار چهارم: منابع حقوق

گفتار پنجم: آموزش علم حقوق و فعالیتهای حرفه‌ای حقوق

فصل دوم: نظام حقوق نوشته (رومی ـ ژرمنی)

مبحث اول: کلیات نظام حقوق نوشته ( رومی ـ ژرمنی)

گفتار اول: شکل‌گیری نظام حقوق نوشته و تحولات تاریخی آن

گفتار دوم: شاخصهای عمده نظام حقوق نوشته

گفتار سوم: نقش حقوقدانان

مبحث دوم: حقوق فرانسه

گفتار اول: تاریخچه شکل‌گیری نظام حقوقی مدرن

گفتار دوم: قانون مدنی فرانسه

گفتار سوم: ساختار حکومت

گفتار چهارم: آموزش حقوق و فعالیتهای حرفه‌ای آن

مبحث سوم: حقوق آلمان

گفتار اول: تاریخچه شکل‌گیری حقوق مدرن

گفتار دوم: تدوین قانون در آلمان

گفتار سوم: اصول حاکم بر نظام حقوقی

گفتار چهارم: ساختار حکومت

گفتار پنجم: آموزش حقوق و فعالیتهای حرفه‌ای

فصل سوم: سایر نظامهای حقوقی

مبحث اول: اتحادیه اروپا

گفتار اول: تأسیس اتحادیه اروپا

گفتار دوم: ساختار سازمانی اتحادیه اروپا

گفتار سوم: قابلیت اجرایی حقوق اتحادیه اروپا در کشورهای عضو

گفتار چهارم: حاکمیت حقوق اتحادیه اروپا بر قوانین داخلی کشورهای عضو

مبحث دوم: حقوق سوسیالیستی

گفتار اول: استقلال حقوق سوسیالیستی

گفتار دوم: حقوق سوسیالیستی قبل از فروپاشی شوروی

گفتار سوم: موفق نشدن اقتصاد متمرکز

گفتار چهارم: حقوق سوسیالیستی بعد از فروپاشی شوروی

گفتار پنجم: تحولات حقوق چین

منابع و مآخذ

پیشگفتار

حقوق ملی هر کشور متناسب با سابقه تاریخی و وضعیت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی آن ملت شکل می‌گیرد. با وجود مشابهت در مسائل و مشکلات جوامع انسانی، بسیاری از راهکارهای اتخاذ شده برای حل این مسائل در سیستمهای حقوقی یکسان نیست. مطالعه حقوق سایر ملل و فرق سابقه بسی طولانی دارد و بسیاری از قوانین در نتیجه جمع‌آوری عرفهای گوناگون در اطراف و اکناف و پیرایش آنها تنظیم شده و قوانین و مقررات حاکم بر یک منطقه از سوی سایر مناطق یا ملل اقتباس و الگو‌برداری شده است. در قرن نوزدهم مطالعات تطبیقی حیات تازه‌ای یافت و سازمانها و مراکزی به منظور مطالعات تطبیقی تأسیس شد. فرایند جهانی شدن در نیمه دوم قرن بیستم به این گرایش سرعت فزاینده‌ای بخشید، به نحوی که تقریباً در همه کشورها مراکز و مؤسسات حقوق تطبیقی دایر گردید.

استادان و دانشمندان حقوقی سرزمینمان نیز تلاشهای ارزشمند و قابل تقدیری را در جهت معرفی، آموزش و گسترش مطالعات تطبیقی انجام داده‌اند که از مهم‌ترین آنها راه‌اندازی مؤسسه حقوق تطبیقی، چاپ و انتشار مجله حقوق تطبیقی و تألیف و ترجمه کتابها و مقالات علمی با ارزش در زمینه بررسیها و مطالعات تطبیقی است.

بنابراین کتاب حاضر به قصد تنوع بخشیدن به منابع حقوق تطبیقی و پاسخ به علاقه و نیاز نسل جدید این سرزمین به مباحث حقوق تطبیقی تهیه شده است. نسلی که به اطلاع از مسائل حقوقی سایر ملل علاقه و اشتیاق وافری دارد و منابع جدیدی را برای توسعه آگاهیهای تطبیقی خود جستجو می‌کند. در این کتاب سعی شده است مسائل مهم حقوق تطبیقی مورد نیاز دانشجوی ایرانی به زبان ساده و به اختصاردر اختیار او قرار گیرد و از پرداختن به جزئیات و ذکر پانوشتهای زیاد خودداری شده است.

در اینجا لازم است از سازمان <سمت> و به خصوص از داوران محترم، ویراستار کتاب سرکار خانم عادله مشایخی و سایر همکاران محترم در آن سازمان که با جدیت موجبات چاپ و انتشار این کتاب را فراهم ساختند صمیمانه سپاسگزاری نماید.

مقدمه

حقوق تطبیقی بر خلاف بسیاری از رشته‌های حقوقی مثل حقوق خانواده یا حقوق تعهدات مجموعه‌‌ای از قوانین و مقررات ناظر به یک رابطه معین نیست، بلکه علمی است که مسائل و مشکلات حقوقی را از نگاه تطبیقی تجزیه و تحلیل و بررسی می‌کند و طرز فکر جدیدی را فرا روی اندیشمندان حقوقی قرار داده به حقوقدان دید گسترده‌ای اعطا می‌نماید. امروزه حقوق تطبیقی به عنوان یک رشته‌ حقوقی مستقل جایگاه خود را در بین سایر رشته‌های حقوقی مثل فلسفه حقوق، تاریخ حقوق و جامعه‌شناسی حقوقی یافته و روشهای خاص خود را ایجاد کرده است. در سالهای اخیر توجه به حقوق تطبیقی برای رفع نیازهای موجود در سطح جهانی به خصوص در زمینه فعالیتهای اقتصادی و تجاری افزایش چشمگیری داشته است. در سطح بین‌‌المللی برای تهیه و تنظیم کنوانسیونهای بین‌‌المللی، قوانین نمونه و قراردادهای استاندارد مطالعات تطبیقی گسترده‌‌ای از سوی سازمانها و مؤسسات منطقه‌ای و بین‌‌المللی انجام شده یا در حال انجام شدن است. در سطح ملی نیز کشورها برای اصلاح مقررات موجود و تصویب قوانین جدید به مطالعات تطبیقی توجه زیادی کرده‌اند. امروزه حقوق تطبیقی نه تنها سودمند بلکه ضروری است.

مباحث حقوق تطبیقی در یک طبقه‌بندی کلی به دو گروه تقسیم می‌شود: در گروه اول، کلیات حقوق تطبیقی مطرح می‌شود که در آن به حقوقدان درباره اینکه حقوق تطبیقی چیست، چه جایگاهی در بین سایر رشته‌های حقوقی دارد، فواید و کارکرد آن کدام است، تنگناها و مشکلات آن چیست و روش‌شناسی مطالعات تطبیقی کدام است آگاهی داده می‌شود. در گروه دوم، مشخصه‌های کلی نظامهای

بزرگ حقوقی معاصر مطرح می‌گردد. این مباحث کلی به دانشجویان و پژوهشگران ‌حقوقی کمک می‌کند تا به طور اجمالی نسبت به ساختار، اصول حاکم، نهادها، مفاهیم حقوقی، منابع حقوقی و سلسله مراتب منابع خانواده‌های بزرگ حقوقی آگاهی یابند. این آگاهیهای کلی به نوبه خود به افراد کمک می‌کند تا بتوانند به نحو مؤثرتر و دقیق‌تر حقوق کشورهای عضو آن خانواده‌ها را مطالعه و بررسی کنند.

بر این اساس، مطالب کتاب حاضر در دو بخش طبقه‌بندی شده است. در بخش اول مسائل عمومی و کلی حقوق تطبیقی با عنوان <کلیات حقوق تطبیقی> در هشت فصل مطرح گردیده است. این مباحث شامل تعریف حقوق تطبیقی، تاریخچه حقوق تطبیقی، ارتباط حقوق تطبیقی با سایر رشته‌های حقوقی، کارکرد و اهداف حقوق تطبیقی، روش‌شناسی مطالعات تطبیقی و طبقه‌بندی نظامهای حقوقی در خانواده‌های حقوقی بزرگ‌تر است.

بخش دوم به نظامهای بزرگ حقوقی معاصر اختصاص دارد. هدف از این بخش آشنایی کلی با نظامهای بزرگ حقوقی است. مطالب این بخش به سه فصل تقسیم شده است. فصل اول به حقوق کامن‌لو اختصاص دارد که در مبحث اول کلیات حقوق کامن‌لو و در مبحث دوم و سوم حقوق انگلستان و حقوق ایالات متحده امریکا به عنوان دو کشور عمده این نظام حقوقی مطرح گردیده است. در فصل دوم کلیات نظام حقوق نوشته (رومی ـ ژرمنی) و نظام حقوقی دو کشور عمده آن یعنی فرانسه و آلمان بیان شده است. در فصل سوم با عنوان سایر نظامهای حقوقی، حقوق اتحادیه اروپا و حقوق سوسیالیستی به اختصار آمده است.