سالها پیش در کتابی خواندم که استاد فیزیکی به دانشجویان خود گفته بود وقتی می‌توانید بگویید فیزیک کوانتوم را یادگرفته‌اید که بتوانید آن را به کارگران معدن تعلیم دهید. دانشجویی در جواب گفت: استاد این درست است ولی کارگران معدن چگونه می‌توانند فیزیک کوانتوم را بدون تحصیل دروس پیش‌نیاز درک کنند. این گفتگو یادآور تدریس مقدمه علم حقوق در دانشگاه است. استادی حقوق را فهمیده که ‌بتواند آن را به زبان ساده برای دانشجویان ترم اول بازگو کند. اما خیلی از مباحث مقدمه علم حقوق راجع به مباحثی است که دانشجویان هنوز نخوانده‌اند و بسیاری از مثالها و نمونه‌ها را بعدا در طول تحصیل خود مطالعه می‌کنند.

از روزهای اول ورود به دانشگاه به دنبال کتابی بودم که حقوق را به زبان ساده و قابل فهم برای دانشجویان ترم اول تشریح کند. کتابهای موجود خیلی فنی بودند و فهم آنها برای دانشجویان ساده نبود و مطالب آنها نیز بعضا به گذشته تعلق داشت. در سه دهه گذشته چندین بار تصمیم گرفتم که کتاب مقدمه حقوق بنویسم چرا که درس مقدمه برای دانشجویان حقوق، بسیار اهمیت دارد. این درس به آنها می‌گوید که حقوق چیست، چه اهدافی را دنبال می‌کند، چه منطقی بر آن حاکم است، چه شاخه‌ها و زیرشاخه‌هایی دارد، منظور از فلسفه حقوق چیست، چطور قوانین تفسیر می‌شوند، قاضی چگونه حکم صادر می‌کند، آینده شغلی این رشته چیست و برای ورود به مباحث حقوقی و موفقیت در آن چه آمادگی‌هایی لازم است.

علاوه بر دانشجویان حقوق، بسیاری از رشته‌های دانشگاهی با مباحث حقوق مرتبط‌اند و درسی به نام مقدمه علم حقوق یا کلیات حقوق دارند. آنها بیشتر از دانشجویان حقوق در درک کتابهای مقدمه حقوق با مشکل روبرو هستند. علاوه بر آن، بسیاری از افراد جامعه به فراخور کار، شغل یا کنجکاوی خود به دنبال افزایش آگاهی‌های خود از حقوق‌اند و به دنبال کتاب قابل فهمی هستند که آنها را با دنیای مرموز حقوق آشنا کند.

چند بار برای نوشتن کتاب مقدمه تجهیز شدم، اما کار مشکل‌تر از آن بود که در ابتدا به‌نظر می‌آمد. نگارش کتابهای سنگینی مثل حقوق تطبیقی، حقوق تجارت بین‌الملل، داوری تجاری بین‌المللی، حقوق نفت و گاز و قراردادهای بی‌اوتی پشتوانه و دلگرمی قوی بودند که من را در این سفر یاری ‌‌رسانند ولی باز دلهره‌ وجود داشت. اما به هر حال مقدمه حقوق باید نوشته می‌شد. به قول شیخ اجل سعدی، «که در آب مرده بهتر که در آرزوی آبی». به رغم دشواریهایی که در نوشتن کتابهای قبلی تجربه کرده بودم، باز به‌قول حافظ غافل بودم که «تحصیل عشق و رندی آسان نمود اول **** آخر بسوخت جانم در کسب این فضایل».

این کتاب دو هدف اصلی را دنبال می‌کند. اول اینکه مقدمه‌ای باشد بر دانش روز حقوق تا بتواند دانشجو را در گامهای اول با مفاهیم و ساختارهای حقوق آشنا کند. دوم، کتاب تا حد ممکن قابل فهم باشد تا برای دانشجویان و غیر دانشجویان قابل استفاده باشد و پنجره‌ای باشد که دوست‌داران حقوق بتوانند نگاهی به حقوق و محتوای آن داشته باشند.

یکی از روزهایی که به‌سختی مشغول نگارش این کتاب بودم، همسرم که مدتها است در کارهای خیریه همکاری دارد، پیشنهاد نمود که منافع مالی این کتاب وقف امورخیریه و در اختیار ایشان قرار گرفته تا برای مستمندان هزینه شود. پیشنهاد از چند جنبه جالب بود. اول اینکه، نوشتن مقدمه علم حقوق جزء آرزوهای همیشگی‌ام بوده و چه بهتر که درآمد آن وقف امور خیریه شود. دوم، با توجه به پیش‌بینی اینکه کتاب با استقبال خوبی روبرو ‌می‌شود، اختصاص درآمدهای آن به امور خیریه، احیای سنت حسنه‌ وقف است و خریداران کتاب خود را در این نوعدوستی و دستگیری از مستمندان شریک می‌دانند. سوم هم اینکه همسر گرامی اجازه می‌دادند که وقت بیشتری برای نوشتن کتاب صرف و کتاب را با سرعت بیشتری تمام کنم.

به‌پاس تشکر از این پیشنهاد شگفت‌انگیز، این کتاب را به کلیه کسانی که صادقانه و مومنانه در کار خیر فعالیت می‌کنند، تقدیم و کلیه منافع مالی آن را در این چاپ و چاپهای بعدی وقف امور خیریه می‌کنم.

 

درآمدی بر کتاب مقدمه علم حقوق

در حالی که حقوق تمام ابعاد زندگی ما را احاطه کرده است و حوزه تحت نفوذش را روز به‌روز گسترش می‌دهد، در مورد چیستی آن اختلاف نظر فراوان است. برخی حقوق را ناشی از طبیعت اشیا و فطرت انسان می‌دانند که انسان را به انجام رفتارهای شایسته و نیکو امر و از انجام رفتارهای ناپسند و زشت نهی می‌کند. در مقابل عده‌ای، حقوق را چیزی جز فرامین حاکمانی نمی‌دانند که احکام خود را به جامعه تحمیل و نافرمانان را مجازات می‌کنند. دسته دیگری حقوق را ابزار سلطه می‌دانند که با توسل به آن طبقات سلطه‌گر حاکمیت و سلطه خود بر طبقات فرودست را حفظ می‌کنند. عده‌ای دیگر حقوق را زاییده اجتماع و برخی دیگر آن را ابزار مهندسی اجتماع می‌دانند. برخی حقوق را ناشی از مذهب و برخی دیگر آن را در خدمت مذهب می‌دانند. در فصل اول به‌اختصار در مورد چیستی حقوق و ویژگیهای آن صحبت می‌شود. سپس کارکرد حقوق در جامعه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

حقوق تنظیم‌کننده روابط اجتماعی است و به اشخاص می‌گوید که چه رفتاری صحیح است که باید انجام شود و چه رفتاری ناصحیح است که نباید انجام شود. اما اخلاق، مذهب، سنن اجتماعی و امثال آن نیز به ما می‌گویند که چه رفتاری پسندیده و چه رفتاری ناشایست است. تفاوت قواعد حقوقی از قواعد اخلاقی یا مذهبی در فصل دوم مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این فصل همچنین تأثری که حقوق از سیاست، جامعه و اقتصاد می‌پذیرد و تأثیری که بر آنها می‌گذارد، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

حقوق مجموعه‌ای از قوانین اساسی و قوانین عادی، معاهدات، آیین‌نامه‌ها، تصویب‌نامه‌ها، مقررات، عرفها و رویه‌ها است که منابع حقوق را تشکیل می‌دهند و مبنای قضاوت دادرسان هستند. منابع حقوق و سلسله مراتب آنها در فصل سوم بررسی می‌شود.

شناخت شاخه‌ها و زیرشاخه‌های حقوق برای مقاصد آموزشی اهمیت بسیاری دارد و به حقوقدان اجازه می‌دهد که مباحث حقوقی مرتبط را ذیل شاخه‌های حقوقی دسته بندی و مورد مطالعه قرار دهد. حقوقدان با دسته‌بندی مباحث حقوقی، اصول مشترک هر دسته را استخراج و بر مصادیق مربوط اعمال می‌نماید. در این کتاب، دسته‌های حقوقی به چهار گروه اصلی یعنی حقوق خصوصی، حقوق عمومی، حقوق کیفری و حقوق بین‌الملل تقسیم شده که هر کدام در یک فصل جداگانه شامل فصلهای چهارم تا هفتم ذکر شده است. در ذیل هر شاخه اصلی، زیرشاخه‌های مرتبط آن شاخه نیز به‌اختصار بررسی شده است.

از آنجا که بروز اختلاف در جوامع انسانی گریزناپذیر است و یکی از وظایف اصلی حقوق حل و فصل اختلافاتی است که بین مردم، یا بین مردم و حکومت بروز می‌کند، فصل هشتم به نحوه رفع اختلافات و حل و فصل آن اختصاص دارد. در این فصل ضمن بیان شیوه‌های رسمی حل اختلاف مثل دادگاه به شیوهای جایگزین حل اختلاف نیز مثل مذاکره، کارشناسی، سازش و داوری نیز پرداخت شده است.

فصل نهم به این موضوع اختصاص دارد که حقوقدان در مقام قاضی یا وکیل چگونه با یک مسئله حقوقی برخورد می‌کند و بر اساس چه منطق و اصولی آن را حل و فصل می‌نماید. حقوقدان برای برخورد با یک مسئله حقوقی از منطق خاصی استفاده می‌کند که گرچه از جهاتی با منطق مورد استفاده در دیگر علوم یکسان است ولی ویژگیهای خاصی دارد که استدلالهای حقوقی را برای غیرحقوقدانان رمزآلود کرده است.

در فصل دهم، فلسفه حقوق یا مکاتب حقوقی بررسی می‌شود که به این منظور پنج مکتب مورد بحث قرار می‌گیرد. در یازدهمین فصل، شغلها و حرفه‌های حقوقی معرفی می‌شوند. چگونگی ورود به سمتهای حقوقی مثل قضاوت، وکالت، سردفتری، کارشناس حقوقی، مشاوره حقوقی و تدریس در دانشگاه‌های و چالشهای هرکدام از این شغلها از دیگر مطالبی است که در این فصل بررسی می‌گردد.

 

فهرست مطالب کتاب مقدمه علم حقوق

پیشگفتار 
مقدمه
فصل اول: مفهوم، کارکرد و شاخه‌های حقوق

 گفتار اول: مفهوم حقوق

الف) تعریف و ویژگیهای حقوق
ب) دانش حقوق
ج) حقوق علم، هنر یا فن

گفتار دوم: کارکرد حقوق

الف) تنظیم روابط اجتماعی و اقتصادی
ب) برقراری نظم و امنیت
ج) حل و فصل اختلافات
د) ایجاد ساختار سیاسی و اداری
ﻫ) ایجاد تغییرات اجتماعی
و) پاسداری از حقوق مردم

گفتار سوم: شاخه‌های حقوق

فصل دوم: حقوق و سایر نظامهای اجتماعی

گفتار اول: حقوق و اخلاق
گفتار دوم: حقوق و مذهب
گفتار سوم: حقوق و سیاست
گفتار چهارم: حقوق و جامعه
گفتار پنجم: حقوق و اقتصاد

فصل سوم: منابع حقوق 

گفتار اول: قوانین

الف) مفهوم و مشخصه‌های قانون
ب) مقام صلاحیت‌دار برای وضع قانون
ج) آیین قانون‌گذاری
د) عدم مخالفت قانون با موازین شرع و قانون اساسی

گفتار دوم: معاهدات بین‌المللی و قوانین خارجی
گفتار سوم: آیین‌نامه‌ها، تصویب‌نامه‌ها، اساسنامه‌ها و مقررات

الف) آیین‌نامه‌ها
ب) تصویب‌نامه‌ها
ج) اساسنامه‌ها
د) مقررات

گفتار چهارم: منابع معتبر اسلامی و فتاوای معتبر
گفتار پنجم: رویه قضایی، عرف و دکترین

 الف) رویه قضایی
ب) عرف
ج) دکترین

فصل چهارم: حقوق خصوصی

 گفتار اول: حقوق اموال
گفتار دوم: حقوق قراردادها
گفتار سوم: حقوق مسئولیت مدنی
گفتار چهارم: حقوق احوال شخصیه
گفتار پنجم: حقوق شرکتها
گفتار ششم: حقوق ورشکستگی
گفتار هفتم: حقوق مالکیت فکری

فصل پنجم: حقوق عمومی

گفتار اول: حقوق اساسی
گفتار دوم: حقوق اداری
گفتار سوم: حقوق اقتصادی
گفتار چهارم: حقوق انرژی
گفتار پنجم: حقوق نفت و گاز
گفتار ششم: حقوق محیط زیست
گفتار هفتم: حقوق کار
گفتار هشتم: حقوق مصرف‌کننده

فصل ششم: حقوق کیفری

گفتار اول: جرم و جرم‌انگاری
گفتار دوم: فلسفه مجازات
گفتار سوم: اصول حاکم بر حقوق کیفری

 الف) اصل برائت
ب) اصل قانونی بودن جرم و مجازات
ج) اصل سرزمینی بودن
د) اصل شخصی بودن

گفتار چهارم: عناصر تشکیل دهنده جرم
گفتار پنجم: علل موجهه و رافع مسئولیت
گفتار ششم: زیرشاخه‌های حقوق کیفری

الف) حقوق جزای عمومی
ب) حقوق جزای اختصاصی
ج) حقوق جزای بین‌الملل
د) آیین دادرسی کیفری
ﻫ) جرم‌شناسی

فصل هفتم: حقوق بین‌الملل 

گفتار اول: مفهوم، ماهیت و مشخصات حقوق بین‌الملل

الف) مفهوم حقوق بین‌الملل
ب) ماهیت حقوق بین‌الملل
ج) مشخصات حقوق بین‌الملل

گفتار دوم: منابع حقوق بین‌الملل

الف) معاهدات
ب) عرف بین‌المللی
ج) اصول کلی حقوقی

گفتار سوم: شاخه‌های حقوق بین‌الملل

الف) حقوق بین‌الملل عمومی
ب) حقوق بین‌الملل خصوصی
ج) حقوق اقتصادی بین‌المللی
د) حقوق تجارت بین‌الملل
ﻫ) حقوق بین‌الملل محیط زیست
و) حقوق بشر

فصل هشتم: حل و فصل اختلافات

 گفتار اول: اصول دادرسی عادلانه

 الف) استقلال دادگستری
ب) بی‌طرفی دادگستری
ج) حق دسترسی به دادگستری
د) فرصت برابر
ﻫ) رسیدگی علنی

گفتار دوم: شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات

الف) مذاکره
ب) کارشناسی
ج) سازش و میانجیگری
د) داوری

گفتار سوم: انواع اختلافات و شکایات

الف) دعاوی حقوقی

۱. شورای حل اختلاف
۲. دادگاه خانواده
۳. دادگاه عمومی

 ب) شکایات کیفری
ج) اعتراض به تصمیمات اداری
د) اختلافات بین دستگاههای اجرایی

فصل نهم: منطق حقوق 

گفتار اول: اثبات موضوع

الف) قواعد ادله اثبات دعوی
ب) پیش‌فرضهای حقوقی
ج) امارات
د) بار اثبات دلیل

گفتار دوم: استخراج حکم
گفتار سوم: ارتباط قواعد حقوقی با یکدیگر

الف) قاعده عام و خاص
ب) قاعده مطلق و مقید
ج) قاعده حاکم و محکوم
د) قاعده مُجمل و مُبیّن
ﻫ) قواعد متعارض

 گفتار چهارم: تفسیر قانون

الف) تفسیر قانون براساس متن

 ۱. معانی واژگان و عبارتها
۲. تمامیت قانون
۳. منطوق و مفهوم
۴. حفظ صحت و اعتبار قانون
۵. سایر ضوابط تفسیری

ب) تفسیر قانون براساس قرائن خارج از متن

 ۱. خاستگاه قانون
۲. قصد قانون‌گذار
۳. هدف قانون
۴. روح قانون

فصل دهم: فلسفه حقوق

گفتار اول: مکتب حقوق طبیعی
گفتار دوم: مکتب پوزیتویسم
گفتار سوم: مکتب تحلیل اجتماعی حقوق

 الف) کارل مارکس
ب) امیل دورکیم
ج) ماکس وبر

گفتار چهارم: مکتب تحلیل اقتصادی حقوق
گفتار پنجم: مکتب حقوقی فمینیستی

 فصل یازدهم: مشاغل حقوق 

گفتار اول: قضاوت

الف) شرایط ورود به حرفه قضاوت
ب) انتخاب قضات
ج) فرصتها و تهدیدهای شغل قضاوت

 گفتار دوم: وکالت دادگستری

 الف) خدمات وکالتی و خدمات حقوقی
ب) شرایط اخذ پروانه وکالت

 ۱. اخذ پروانه از کانون وکلا
۲. اخذ پروانه از مرکز امور مشاوران قوه قضائیه

ج) حق‌الوکاله
د) فرصتها و تهدیدهای شغل وکالت

گفتار سوم: سردفتری اسناد، نکاح و طلاق

الف) سردفتری اسناد رسمی
ب) سردفتری نکاح و طلاق

گفتار چهارم: کارشناس حقوقی در دستگاه‌های دولتی
گفتار پنجم: مشاور حقوقی در شرکتهای خصوصی
گفتار ششم: تدریس حقوق در دانشگاه‌ها

کتابنامه

الف) منابع فارسی و عربی
ب) منابع انگلیسی

فهرست موضوعی