مبادلات اقتصادی در جامعه بر پایه قرارداد استوار است و کمتر روزی است که تک تک اشخاص با قرارداد سروکار نداشته باشند. این قراردادها از خرید مایحتاج عمومی مثل شیر، ماست، میوه، نان وگوشت شروع می‌شود تا انعقاد قراردادهای مهم‌تر و پیچیده‌تر مثل ثبت نام در مؤسسه زبان، اجاره منزل، فروش ملک، قرارداد کار، قراردادهای پیمانکاری و قراردادهای سنگین توسعه میادین نفت و گاز. قراردادها همانند یک شبکه بسیار گسترده و درهم تنیده باعث گردش و توزیع ثروت در جامعه می‌شوند. هرچند هر قرارداد در ظاهر از قراردادهای دیگر مستقل است ولی همه به نوعی در این شبکه اجتماعی به یکدیگر متصل اند و بروز اشکال در یکی از آنها می‌تواند روی سایر قراردادها تأثیر بگذارد و تولید و توزیع ثروت را در جامعه مختل نماید. قرارداد به عنوان یک نهاد اجتماعی مورد حمایت قانونی قرار دارد تا افراد جامعه بتوانند آزادانه برای گذران زندگی خود با دیگران قرارداد منعقد و روابط خود با دیگران را تعریف و تنظیم کنند.

حقوق قراردادها یکی از بنیادی‌ترین مباحث حقوق است و میزان تسلط بر مباحث آن نشان دهنده توانایی علمی حقوقدان است. حقوقدانی که قرارداد را نشناسد و بر مباحث آن تسلط نداشته باشد، اطلاعات وی از حقوق سطحی است و حقوق را فقط در ظاهر و پوسته آن درک کرده و از فهم عمق آن عاجز است. حقوق قراردادها بستری است برای اینکه حقوقدان بتواند با ظرائف حقوقی آشنا شود و روش تفسیر قانون و قرارداد را یاد بگیرد و شم حقوقی پیدا کند. کسی که از مباحث حقوق قراردادها گریزان است، هیچ تمایلی به فهم صحیح حقوق ندارد و در سطح باقی می ماند و از عمق محروم می شود.

گرایشهای گوناگون حقوق در مقاطع تحصیلات تکمیلی هرگز نباید باعث شود که اهمیت مباحث حقوق قراردادها برای دانشجویان حقوق کم اهمیت جلوه کند و چنین تصوری ایجاد شود که حقوق قراردادها تنها برای کسانی است که تمایل دارند در رشته حقوق خصوصی ادامه تحصیل دهند. تنظیم روابط بین الملل از طریق معاهدات، کنوانسیونها و موافقتنامه های بین المللی بر پایه اصول حقوق قراردادها استوار است و هنوز اصل وفاداری به قراردادها، بیش از هر جا در روابط بین الملل نمود پیدا می‌کند. در حقوق عمومی نیز قرارداد جایگاه مهمی در روابط بین دولت و مردم ایفا می‌ کند. دولت به عنوان بزرگترین و ثروتمندترین و پر نیازترین تاجر برای رفع نیازهای خود سالانه قراردادهای بیشماری را برای فروش، خرید، اجاره و امثال آن با اشخاص منعقد می‌ کند که این قراردادها تحت حاکمیت حقوق قراردادها هستند. دولت سالیانه میلیاردها دلار قرارداد فروش نفت و گاز و سایر مواد اولیه منعقد می‌کند و متقابلا میلیاردها دلار کالا از قبیل دارو، گندم، برنج، گوشت، مواد اولیه، ماشین آلات صنعتی و غیره خریداری می‌ کند. علاوه بر آن، دولت بزرگترین کارفرما است و علاوه بر داشتن بیشترین کارمند و مستخدم، طرحها و پروژه های زیادی را اجرا می‌ کند که همه اینها بر اساس قرارداد استوار است. در حقوق کیفری نیز بسیاری از جرائم به مبحث قراردادها گره خورده است. مثلا انتقال مال غیر، تصرف مال غیر، خیانت در امانت و بسیاری از جرائم اقتصادی به نحوی با موضوع قراردادها گره خورده است و اگر حقوقدان از قرارداد اطلاع نداشته باشد نمی تواند به نحو صحیحی مباحث مربوط به جرائم مرتبط را پیگیری نماید.

علاوه بر حقوقدانان، بسیاری از اشخاص اعم از کارشناسان و مدیران در سمتهای حسابداری، حسابرسی، مدیریت، بازرسی، نیاز به اطلاع از اصول قراردادها دارند و در سطوح مدیریتی کمتر کسی است که نیاز به فهم قرارداد نداشته باشد. حتی مردم کوچه و بازار علاقه زیادی به درک مسائل قراردادی دارند.

حقوق قراردادها از مقوله امر و نهی نیست که به کسی امر و نهی‌کند که چه قراردادی منعقد کرده، چه قراردادی منعقد نکنند. حقوق قراردادها به ما نمی‌گوید که صبح نان تازه سنگک بخریم یا سرشیر و عسل خریداری کنیم. حقوق قراردادها به ما می‌گوید که اگر خواستید نان خرید و فروش کنید چه ضوابطی را باید رعایت کنیم تا از حمایتهای قانونی برخوردار شویم. هرگاه قرارداد صحیحی منعقد گردد، حقوق قراردادها مقرر می‌دارد که طرفین از چه حقوق و تکالیفی برخوردارند. چنانچه یکی از طرفین از انجام تعهدات قراردادی خود امتناع کند، حقوق قراردادها به ما نشان می‌دهد که طرف دیگر چه اقداماتی می‌تواند علیه متعهد انجام دهد.

قرارداد به عنوان یک نهاد اجتماعی باید مورد حمایت قانونی قرار گیرد. انعقاد قرارداد باید تسهیل شود تا افراد جامعه بتوانند آزادانه برای گذران زندگی خود با دیگران قرارداد منعقد و روابط خود با دیگران را تعریف و تنظیم کنند. بر این اساس، حقوق قراردادها در وهله اول درصدد است تا آزادی افراد در انعقاد قرارداد را تضمین نماید و بستری فراهم نماید تا افراد جامعه بتوانند آزادانه با یکدیگر عهد و پیمان ببندند.

در مرحله دوم، حقوق قرارداد به دنبال آن است که اطمینان حاصل کند که اشخاص با آگاهی و اختیار وارد رابطه قراردادی شده‌اند و از این جهت اولاً دارای قصد و رضا بوده‌اند و ثانیاً برای متعهد شدن اهلیت قانونی دارند. به این جهت حقوق قراردادها با اجبار، اکراه و اشتباه در معاملات مقابله می‌نماید و از اشخاص صغیر و محجور و آسیب پذیر حمایت می‌کند.

هنگامی که طرفین در مورد مفاد و محتوی قرارداد اختلاف پیدا می‌کنند، حقوق قراردادها معین می‌کند که حقوق و تعهدات طرفین کدام است و حدود و ثغور آن چیست. بنابراین، شروط مندرج در قرارداد را واکاوی می‌کند و با توجه به کلیه اوضاع و احوال شروط ضمنی و بنایی قرارداد را معین می‌نماید. چنانچه در قرارداد ابهام وجود داشته باشد، معیارهایی را برای تفسیر قرارداد مقرر می‌کند.

وفاداری به عهد و پیمان از بستن عهد و پیمان نیز بیشتر اهمیت دارد که به قول سعدی «عهد نابستن از آن به که ببندی و نپایی». به موجب آیه شریفه «وَ أَوفُوا بِالعَهدِ إنَّ العَهدَ کانَ مَسئُولـاً» باید به عهد و پیمانها وفا کرد و به آنها پایبند بود. حقوق قراردادها با نقض قرارداد مقابله می‌کند و به طرف دیگر اجازه می‌دهد که از طریق نظام قضایی اجبار متعهد را به انجام تعهد مطالبه کند و چنانچه اجبار ممکن نباشد، به طرف دیگر اجازه می‌دهد که قرارداد را فسخ کند و از انجام تعهدات متقابل خود را آزاد نماید. شناسایی مسئولیت قراردادی و الزام ناقض قرارداد به پرداخت خسارت از دیگر راهکارهایی است که در حقوق قراردادها برای مقابله با نقض قرارداد مقرر شده است.

در نهایت، حقوق قرارداد شرایط انحلال قرارداد و آثار و تبعات آن‌را مشخص می‌کند. انحلال قرارداد ممکن است با توافق طرفین انجام شود یا یک‌جانبه به تجویز قانون توسط یکی از طرفین حاصل گردد. حقوق قراردادها همچنین متکفل بیان مواردی است که یکی از طرفین به استناد شرط ضمن عقد، قرارداد لازم را یک‌جانبه فسخ می‌کند.

کتاب حقوق قراردادها نتیجه مطالعات گسترده در حقوق اسلامی، حقوق ایران، حقوق سایر کشورها به خصوص حقوق کامن لو است که با خود سالها تجربه تدریس، مذاکره و تنظیم قراردادها را به همراه دارد. این کتاب به دنبال افزایش ادبیات حقوقی کشور و تنوع بخشیدن به منابع حقوق قراردادها با توجه به نیازهای روز است. در این کتاب تلاش شده است تا مسایل پیچیده حقوق قراردادها به زبان ساده بیان گردد و بیشتر بر مباحثی تمرکز پیدا نماید که جنبه عملی و کاربردی دارد. مخاطبان اصلی این کتاب دانشجویان کارشناسی‌ حقوق و رشته‌های مرتبط‌اند که دروسی تحت عنوان «قواعد عمومی قراردادها»، «حقوق قراردادها» و «حقوق تعهدات» دارند. در این کتاب نکات و ملاحظات عملی فراوانی مطرح شده است که برای مذاکره کنندگان و تنظیم کنندگان قراردادها سودمند خواهد بود و بنابراین کلیه کسانی که به نحوی با مذاکرات، تنظیم، تفسیر و اختلافات قراردادی مرتبط‌اند، می‌توانند از این کتاب بهره‌مند شوند.

کتاب حقوق قراردادها درصدد بیان مسائل حقوقی قراردادها به صورت ساده، دقیق و به روز است. به این جهت مباحث این کتاب در هشت فصل سازماندهی شده است. در فصل اول که جنبه کلیات دارد، ابتدا مفاهیم رایج در حقوق قراردادها از قبیل قرارداد، عقد و معامله و سپس تمایز حقوق قراردادها از حقوق تعهدات بیان می‌گردد. در نهایت برخی از مهم‌ترین انواع عقود و قراردادها توضیح داده می‌شود.

در فصل دوم تشکیل قرارداد و شرایط اساسی صحت معاملات بررسی می‌شود و بنابراین لزوم قصد و رضا، عیوب اراده، تبادل ایجاب و قبول، موضوع قرارداد و جهت معامله بررسی می‌شود. فصل سوم به اطراف قرارداد اختصاص دارد و ابتدا قراردادهای دوطرفه و چندطرفه بیان می‌شود و سپس اهلیت اطراف قرارداد از جمله بلوغ، عقل و رشد بحث می‌گردد. در ادامه تعهد به نفع یا ضرر ثالث مورد بررسی قرار می‌گیرد. در آخر، انتقال دین و طلب و قرارداد بیان می‌گردد. در فصل چهارم، نمایندگی و فضولی بحث می‌شود. در این فصل ابتدا انواع نمایندگی، رابطه بین اصیل و نماینده و رابطه بین اصیل و شخص ثالث و رابطه بین نماینده و شخص ثالث بررسی می‌شود. در بخش فضولی، ابتدا مفهوم آن بیان می‌شود و سپس وضعیت معامله فضولی قبل از اجازه یا رد، وضعیت معامله فضولی بعد از اجازه یا رد بررسی می‌گردد.

در فصل پنجم، ابتدا مفاد قرارداد از حیث دلالت لفظی، عرفی و قانونی بررسی می‌شود و سپس شروط ضمن عقد بحث می‌گردد و در آخر تفسیر قرارداد و معیارهای آن بیان می‌گردد. در فصل ششم، لزوم اجرای قرارداد و شرایط ایفای تعهدات بیان و سپس زمان و مکان و مخارج اجرای قرارداد مقرر می‌گردد. اجرای تعهد توسط ثالث در ادامه این فصل بررسی می‌شود و نهایتا سایر طرق سقوط تعهدات قراردادی از قبیل ابرا، تبدیل تعهد، تهاتر و مالکیت مافی‌الذمه بحث می‌گردد.

در فصل هفتم، ضمان اجراهای مقابله با نقض قرارداد بررسی می‌گردد. در این فصل ابتدا حق حبس و تعلیق تعهدات متقابل بیان می‌شود. در ادامه امکان فسخ قرارداد در صورت نقض قرارداد بیان می‌گردد. در آخر شرایط ایجاد مسئولیت قراردادی و نحوه مطالبه خسارت قراردادی بیان می‌گردد. در فصل هشتم، طرق انحلال و زوال عقد بحث می‌شود. به این جهت ابتدا فسخ بررسی و سپس موارد قانونی و قراردادی فسخ و احکام و آثار آن بیان می‌گردد. در قسمت بعد، انفساخ عقد و تفاوتهای آن با فسخ از جهت احکام و آثار بحث می‌گردد. در آخر اقاله و احکام و آثار آن مطرح می‌شود.

 

فهرست مطالب کتاب حقوق قراردادها

 

پیشگفتار 

مقدمه 

فصل اول: مفاهیم و انواع قراردادها

گفتار اول: قرارداد، ایقاع و تعهد

الف) قرارداد، عقد و معامله

ب) ایقاع 

ج) تعهد

گفتار دوم: حقوق قراردادها و حقوق تعهدات

الف) حقوق قراردادها

ب) حقوق تعهدات  

ج) امتزاج حقوق قراردادها و حقوق تعهدات  

د) تلفیق احکام فقهی و قوانین اروپایی در حقوق قراردادها

گفتار سوم: انواع عقود و قراردادها

الف) عقد لازم، جایز و خیاری 

ب) عقد معین و نامعین 

ج) عقد عهدی و تملیکی

د) عقد معلق و منجز 

ﻫ) عقد معوض و مجانی 

و) عقد مدنی و تجاری 

ز) عقد اداری و دولتی 

فصل دوم: انعقاد قرارداد

گفتار اول: قصد انعقاد قرارداد

گفتار دوم: عیوب اراده

الف) اشتباه

۱. اشتباه در نوع قرارداد

۲. اشتباه در خود موضوع قرارداد

 ۳ . اشتباه در اوصاف و شروط معامله

 ۴ . اشتباه در شخصِ طرف معامله

 ۵ . اشتباه درآثار و تبعات قرارداد

ب) اکراه

۱. شرایط تحقق اکراه

 ۲ . تأثیر اکراه بر قرارداد

گفتار سوم: تبادل ایجاب و قبول

الف) ایجاب  

ب) قبول      

ج) وسیله ابراز ایجاب و قبول      

د) زمان و مکان تشکیل عقد     

گفتار چهارم: موضوع قرارداد

گفتار پنجم: جهت معامله

فصل سوم: اطراف قرارداد     

گفتار اول: قراردادهای دو طرفه و چند طرفه

گفتار دوم: اهلیت اطراف قرارداد

الف) بلوغ و معاملات صغیر      

ب) عقل و معاملات مجنون       

ج) رشد و معاملات افراد غیررشید      

د) غیر هوشیار، ورشکسته و ممنوع المعامله      

گفتار سوم: تعهد به نفع یا ضرر ثالث

الف) ایجاد تعهد به نفع ثالث      

ب) ایجاد تعهد به ضرر ثالث       

گفتار چهارم: انتقال طلب، دین و قرارداد

الف) انتقال قهری      

ب) انتقال قضایی قرارداد     

ج) انتقال توافقی قرارداد      

فصل چهارم: نمایندگی و فضولی       

گفتار اول: نمایندگی

الف) انواع نمایندگی       

۱ . نمایندگی واقعی

۲ . نمایندگی ظاهری

۳ . نمایندگی اقتضائی

ب) رابطه بین اصیل و نماینده      

۱. تعهدات نماینده

۲ . تعهدات اصیل

ج) رابطه بین اصیل و شخص ثالث        

د) رابطه بین نماینده و شخص ثالث        

گفتار دوم: فضولی

الف) مفهوم فضولی       

ب) وضعیت معامله فضولی قبل از اجازه یا رد      

ج) وضعیت معامله فضولی بعد از اجازه      

د) وضعیت معامله فضولی بعد از رد      

۱. رابطه مالک و اصیل

۲ . رابطه مالک و معامل فضولی

۳ . رابطه اصیل و معامل فضولی

فصل پنجم: مفاد، شروط و تفسیر قرارداد      

گفتار اول: مفاد قرارداد

الف) دلالت لفظی       

ب) لوازم عرفی       

ج) لوازم قانونی       

گفتار دوم: شروط ضمن قرارداد

الف) انواع شروط ضمن عقد      

۱. شرط صفت

۲. شرط فعل

۳. شرط نتیجه

 ۴ . سایر شروط

ب) وابستگی شرط به عقد      

ج) فرعی بودن شرط نسبت به عقد      

د) شرایط صحت شرط ضمن عقد     

۱. مقدور بودن شرط

۲. فایده‌دار بودن شرط

 ۳ . مشروع بودن شرط

 ۴ . معلوم بودن شرط

 ۵ . عدم مخالفت شرط با مقتضای عقد

ﻫ) انضمام شرط به عقد      

و) الحاق بعدی شرط ضمن عقد      

گفتار سوم: تفسیر قرارداد

الف) قصد مشترک طرفین       

ب) معانی عرفی       

ج) تمامیت قرارداد      

د) اصل صحت        

ﻫ) حسن نیت        

و) هم‌سازی بین شروط       

ز) منطوق و مفهوم      

ح) فرمهای استاندارد      

فصل ششم: اجرای قرارداد      

گفتار اول: لزوم اجرای قرارداد

گفتار دوم: شرایط ایفای تعهدات قراردادی

الف) تسلیم عین معین       

ب) ایفای تعهدات کلی        

گفتار سوم: زمان، مکان و مخارج اجرای قرارداد

الف) زمان اجرای قرارداد      

ب) مکان اجرای قرارداد      

ج) مخارج اجرای قرارداد       

گفتار چهارم: اجرای قرارداد توسط ثالث

گفتار پنجم: طرق جایگزین اجرای قرارداد

الف) ابرا       

ب) تبدیل تعهد       

ج) تهاتر        

د) مالکیت مافی‌الذمه       

فصل هفتم: ضمانت اجرای قرارداد       

گفتار اول: تعلیق اجرای تعهدات متقابل (حق حبس)

گفتار دوم: فسخ قرارداد

الف) موارد قانونی فسخ        

۱. تخلف از شروط ضمن عقد

۲  . تأخیر در پرداخت ثمن‌

 ۳ . عدم پرداخت ثمن‌ به دلیل افلاس یا ورشکستگی

 ۴ . تخلف در تسلیم عین مستأجره و پرداخت اجاره بها

 ۵ . خودداری زارع از انجام زراعت

 ۶ . تسلیم کالای معیوب

 ۷ . تسلیم کالای غیر مطابق با قرارداد

ب)  قاعده کلی        

۱ . توسل به شروط ضـمن عقد

۲. توسل به عـرف و عادت

 ۳ . توسل به تعهدات متقابل

گفتار سوم: مطالبه خسارت

الف) شرایط مسئولیت قراردادی       

۱. وجود رابطه قراردادی

۲  . نقض قرارداد

 ۳ . ورود ضرر

ب) خسارات قابل جبران        

۱. خسارات غیر مستقیم

۲  . خسارات عدم نفع

۳  . خسارت تأخیر تأدیه (خسارت دیرکرد)

۴. خسارات معنوی

ج) توافق در مورد خسارت         

۱. وجه التزام

 ۲ . تحدید مسئولیت یا شرط عدم مسئولیت

د) موارد رافع مسئولیت         

۱. قوه قاهره (فورس ماژور)

۲. مشارکت زیان‌دیده در ورود خسارت

۳. عدم تقصیر در ورود خسارت

ﻫ) جمع بین مطالبه خسارت و ضمانت‌اجرای دیگر        

فصل هشتم: انحلال قرارداد       

گفتار اول: فسخ

 الف) مبنای فسخ        

۱. شرط حق فسخ در قرارداد

۲. حق فسخ به حکم قانون‌گذار

ب) احکام فسخ        

۱. قصد انشاء

۲. اظهار اراده

۳. ابلاغ فسخ به طرف دیگر

۴. رسیدگی قضایی

۵. ثبت فسخ

۶. اهلیت فسخ‌کننده

۷. فسخ بخشی از قرارداد     

ج) آثار فسخ        

۱. صحت اعمال حقوقی قبل از فسخ       

 ۲ . سقوط تعهدات         

 ۳ . استرداد عوضین        

 ۴ . استرداد منافع

۵. تسویه حساب       

 ۶ . تأثیر فسخ روی شروط قرارداد       

گفتار دوم: انفساخ

الف) انفساخ به موجب قانون        

۱. تعذر انجام تعهدات قراردادی

۲. منتفی شدن موضوع قرارداد

۳. لغو مجوز فعالیت

۴. فوت، جنون و سفه یکی از طرفین در عقود جایز

ب) انفساخ به موجب قرارداد       

ج) احکام و آثار انفساخ        

گفتار سوم: اقاله

الف) ماهیت اقاله      

ب) قراردادهای موضوع اقاله      

ج) احکام اقاله      

۱. قصد و رضا

۲. اهلیت طرفین

 ۳ . اقاله ورثه

۴. اقاله توسط نماینده

۵. اقاله بخشی از قرارداد

۶. اقاله در صورت تلف یکی از عوضین

د) آثار اقاله       

کتابنامه        

الف) منابع فارسی و عربی        

ب) منابع انگلیسی         

ج) اسناد بین‌المللی        

فهرست موضوعی