امروز بیستم مرداد ماه نود و پنج مطلع شدم که کتاب حقوق خانواده توسط سازمان سمت به چاپ رسید و روانه بازار شد. سابقه تدریس حقوق خانواده به بهمن ۱۳۶۹ برمی‌گردد که برای اولین بار برای تدریس در دانشگاه به مجمتع آموزش عالی قم دعوت شدم. این اولین تدریس من در دانشگاه بود. وقتی وارد کلاس شدم دانشجویان بهت زده مرا نگاه می‌کردند. در آن مقطع دانشجویان زیادی در مجمتع آموزش عالی قم دارای تحصیلات حوزوی بودند و دیدن جوانی به سن و سال من آن هم برای تدریس حقوق خانواده عجیب می نمود. حقوق خانواده از دیدگاه بیشتر دانشجویان آن کلاس چیزی جز کتاب نکاح و طلاق فقهی نبود و بنابراین آنها انتظار داشتند کما فی السابق پیرمردی جا افتاده و روحانی آن را تدریس کند.

هنوز لب به سخن باز نکرده بودم که سوالات از گوشه و کنار کلاس مانند تیر رها می‌شد و من را نشانه می‌ رفت. سوالات نه برای فهم مطلب بلکه در خوش بینانه ترین حالت برای امتحان جوانی بود که ادعای تدریس حقوق خانواده در چنان فضایی را داشت. از جمع دانشجویان، عده ای که خود را «صاحب لحیه» می دانستند نمی توانستند بپذیرند که چنین فردی بخواهد به آنها حقوق خانواده تدریس کند و «هل من مبارز» می طلبیند. انگار که کلاس میدان جنگ است که اگر تیر کارساز نبود از نیزه و خنجر استفاده می کردند. اما وضعیت من در آن شرایط مصداق این شعر حافظ بود:

این حق طبیعی دانشجویان است که استاد خود را ارزیابی کنند و اگر در این ارزیابی قدری افراط کنند، استاد باید با سعه صدر با آن روبرو شود. حتی اگر در کلام برخی از آنها تندی وجود داشته باشد یا خارج از نزاکت رفتار کنند، استاد نباید با عکس العمل خود نشان دهد که متأثر شده است که این امر ضعف استاد را نشان خواهد داد و اینکه تیرهایی که به سمت وی پرتاب شده کارساز بوده است. وقتی سوالات با لبخند و اعتماد به نفس جواب داده شود، دانشجو احساس آرامش می کند و محیط برای یادگیری فراهم می شود.در جلسه دوم اوضاع قدری بهتر شده بود و این بهبودی در جلسات بعدی ادامه پیدا کرد.

گوییا خواهد گشود از دولتم کاری که دوش **** من همی‌کردم دعا و صبح صادق می‌دمید

کم کم سوالات و رفتارها دوستانه و محبت آمیز می شد و رگه هایی از تحسین را در برداشت. به تدریج دانشجویان متوجه می شدند که حقوق خانواده یک رشته حقوقی است و صددرصد ترجمان فقهی کتاب نکاح و طلاق نیست. در اواسط ترم، دیگر کاملا مشخص بود که کلاس حقوق خانواده دیگر محل کارزار بین استاد و دانشجو نیست بلکه محلی است که چگونگی پیاده کردن اصول حقوقی بر یکی از جذاب ترین جلوه های حیات انسانی را به نمایش می گذارد. از آن به بعد، تدریس حقوق خانواده یکی از جذاب ترین دروس دانشگاهی در رشته حقوق برای من و دانشجویانم بود.

به رغم اینکه تحصیلات خود را در زمینه تجارت بین الملل ادامه دادم ولی پس از برگشت از خارج باز به تدریس حقوق خانواده ادامه دادم. تمرکز بر مباحث حقوق تطبیقی، تجارت بین‌الملل، داوری تجاری بین‌المللی و حقوق نفت و گاز باعث نشد که تدریس حقوق خانواده را کنار گذارم و تدریس آن تا ۱۳۹۳ یعنی دو سال پیش ادامه پیدا کرد. با راه‌اندازی رشته‌های جدید از قبیل حقوق تجارت بین‌الملل، حقوق نفت و گاز، حقوق اقتصادی، حقوق مالکیت فکری تقاضا برای درسهای حقوقی مرتبط با مسائل اقتصادی و تجاری افزایش یافت و به ناچار مجبور به توقف تدریس حقوق خانواده شدم تا وقت بیشتری را به تدریس رشته‌های جدید صرف کنم.

توقف تدریس حقوق خانواده باعث فراموشی آن نشد و بنابراین تصمیم گرفتم دانش و تجربیات خود در این زمینه را به صورت کتاب تقدیم دانشجویانی کنم که توفیق تدریس به آنها را ندارم. حقوق خانواده از موضوعات سنتی فقه و حقوق است که همواره مورد توجه فقها و حقوقدانان قرار داشته است. حتی برخی از فقها کتاب مستقلی در این باب به تحریر درآورده‌اند. در بین حقوقدانان نیز اساتید بنام در این موضوع قلم‌ زده‌اند. با وجود این، تحول در حقوق خانواده امری گریزناپذیر است. حقوق ایران در پنجاه سال گذشته شاهد تغییرات زیادی در زمینه حقوق خانواده بوده و قوانین و مقررات خانواده بیشتر از بقیه حوزه‌های حقوق مدنی دستخوش تغییر شده است. به‌روز کردن مباحث حقوق خانواده و بیان آنها به شیوه قابل فهم نیاز به تدوین چنین کتابی را همواره گوشزد کرده بود.

تشکیل خانواده یکی از نیازهای اساسی انسان است. در پرتو خانواده زن و مرد آسایش می‌یابند و بسیاری از دغدغه‌ها و ناراحتیهای ذهنی آنها از بین می‌رود. عشق، مهربانی، محبت و مودت بین اعضای خانواده موهبت الهی است که تنها نصیب آنانی می‌شود که برای به دست آوردن آن تلاش می‌کنند. با ازدواج نهال زندگی کاشته می‌شود اما این نهال زمانی به درخت تنومند تبدیل می‌گردد که زن و مرد امیال شخصی و هواهای نفسانی خود را پای آن قربانی کنند تا بتوانند در سایه آن آرام گیرند و فرزندان آنها رشد پیدا کنند.

روابط خانوادگی باید بر اساس مهر، وفا، محبت، عشق، احترام متقابل، همدلی، شور و مشورت بنا شود. در کلام قرآن زن لباس مرد و مرد لباس زن است. هرکدام از زن و مرد باید دیگری را تحت پوشش قرار دهد، عیوبش را بپوشاند، به وی گرمی ببخشد، و زینت دیگری باشد. همان‌قدر که زن برای خوشبختی به مرد نیاز دارد، مرد نیز به زن نیاز دارد.

زندگی را نمی‌توان بر گزاره‌های حقوقی و باید و نبایدهای آن بنا کرد. زندگی باید بر اخلاق، محبت و مودت استوار شود. حقوق باید قداست خانواده و حریم آن را حفظ کند و از ورود بیجا به قلمرو آن خودداری کند. ورود حقوق به خانواده می‌تواند بعضا باعث پیچیدگی مسائل خانوادگی شود. از طرف دیگر، بی تفاوتی حقوق به مسائل خانواده می‌‌تواند خسارات جبران ناپذیری به اعضای آن وارد نماید و افراد نیازمند و آسیب‌پذیر را بدون حمایت رها نماید. مثلا چگونگی برخورد حقوق با خشونتهای خانگی یکی از این چالشها است. از یک طرف، ورد حقوق به این مسائل می‌تواند مشکلات داخل خانواده را افزایش دهد و از طرف دیگر بی‌تفاوتی نسبت به آنها می‌تواند باعث افزایش خشونتها و ایراد آسیب به افراد ضعیف گردد. در مثال دیگر، اعطای آزادی به زن و مرد برای طلاق باعث افزایش موارد طلاق و ایجاد ممانعت باعت بی عدالتی و ظلم می‌گردد.

ترسیم خط اعتدالی که حقوق بر آن بایستد، کار ساده‌ای نیست. هرچه مشکلات خانوادگی از طریق سازوکارهای داخلی قابل حل و فصل نباشد، دخالت حقوق بیشتر توجیه پذیر می‌‌گردد. اما ورود پررنگ‌تر حقوق در مسائل خانوادگی الزاما شرایط بهتری را برای خانواده‌ها رقم نمی‌زند. برای مواجهه با مشکلات و مسائل خانوادگی بعضا ساده‌ترین راه که قانونی‌کردن فضای خانواده است، انتخاب می‌شود و قوانین و مقررات مداخله‌گرایانه به تصویب می‌رسد. در حالی که پاسداری از قداست خانواده و استواری روابط خانوادگی مستلزم تقویت ارزشهای اخلاقی و اجتماعی و بهبود کنشهای اجتماعی است.

حقوق خانواده در وهله اول باید به بهبود کنشهای اجتماعی و تقویت ارزشهای اخلاقی در خانواده کمک کند. تعریف استانداردهای رفتاری توسط قانون‌گذار می‌تواند در این جهت کارآمد باشد. احترام قانون‌گذار به دو جنس مرد و زن، ایجاد تعادل در حقوق و تکالیف آنها و توجه به نیازهای متعارف و منطقی آنان از جمله اصولی است که نظام حقوقی باید از آن بهره‌گیرد. دخالت حداقلی در روابط بین والدین و فرزندان از دیگر اصولی است که حقوق خانواده باید از آن پیروی کند.

در این کتاب، نظام حقوق خانواده در ایران مورد بررسی قرار گرفته و گاهی نیز به صورت تطبیقی به نظامهای دیگر اشاره شده است. زن و مرد از طریق نکاح و ازدواج پایگاهی را به نام خانواده ایجاد می‌کنند که ستونهای این بنا زن و مرد هستند. فصل اول این کتاب به مباحث ازدواج و نکاح اختصاص دارد. مباحث نکاح در هفت گروه دسته بندی شده است. در گفتار اول مفهوم، انواع و مشخصات نکاح بررسی می‌شود. سپس مسائل مربوط به خواستگاری و نامزدی بیان می‌گردد. موانع نکاح شامل موانع ناشی از قرابت و غیر آن در گفتار سوم و شرایط انعقاد نکاح در گفتار چهارم بحث می‌شود. مهریه در گفتار پنجم، حقوق و تکالیف زوجین در گفتار ششم و نفقه در گفتار هفتم بیان می‌گردد.

زناشویی ممکن است به دلایل متعددی زایل و به پایان برسد. فسخ یکی از طرق انحلال عقد است که به صورت محدود در نکاح نیز جریان پیدا می‌کند. عقد نکاح همچنین به بروز برخی از حوادث و وقایع ممکن است خود به خود منفسخ گردد. روش رایج برای پایان دادن به نکاح طلاق است که ممکن است با توافق زوجین، به تقاضای مرد یا به تقاضای زن انجام گیرد. موارد و مسائل  انحلال عقد نکاح در فصل دوم بررسی شده است.

فصل سوم به روابط والدین و فرزندان اختصاص پیدا کرده است. در این فصل روابط خانوادگی در پنج گروه مورد بررسی قرار گرفته است. گفتار اول بر نسب، ولایت و تابعیت تمرکز دارد و مباحث مربوط به نگهداری، حضانت و تربیت فرزندان در گفتار دوم بررسی شده است. نفقه اقارب اعم از فرزندان و پدر و مادر و مباحث مربوط به حقوق وظیفه و مستمری در گفتار سوم بیان می‌شود. در گفتار بعدی سرپرستی و فرزندخواندگی بررسی می‌گردد. در آخر، تغییر جنسیت، تلقیح مصنوعی و تنظیم خانواده مورد بحث قرار می‌گیرد.

این کتاب در وهله اول دنبال افزایش ادبیات حقوقی کشور و تنوع بخشیدن به منابع حقوقی است که به دانشجویان کمک می‌کند تا با سلیقه‌ها، روشها و استدلالهای متفاوت حقوقی آشنا شوند. ارائه یک کتاب به روز در حقوق خانواده که قوانین مرتبط را به صورت یکپارچه مورد بررسی قرار دهد، از دیگر اهداف این کتاب است. به این منظور، مواد قانون مدنی با آخرین اصلاحات در پرتو سایر قوانین مرتبط از قبیل قانون حمایت خانواده (۱۳۹۱) و آیین‌نامه اجرایی آن (۱۳۹۴)، قانون نحوه اهدای جنین (۱۳۸۲) و آیین‌نامه اجرایی آن (۱۳۸۳)، قانون اجرای محکومیتهای مالی (۱۳۹۴)، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست (۱۳۹۲)، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان (۱۳۸۱)، قانون تنظیم خانواده و جمعیت (۱۳۷۲) با لحاظ اصلاحیه‌های (۱۳۸۸) و (۱۳۹۲) مورد بررسی قرار گرفته است. تنظیم کتابی قابل فهم و منسجم که بتواند به شیوه آموزشی مفاهیم پیچده حقوقی را در جملات و عبارات ساده بیان کند، از دیگر اهداف تدوین این کتاب است.

مخاطبان اصلی این کتاب دانشجویان کارشناسی‌‌اند که حقوق خانواده جزء دروس آنها است. اما مخاطبان عام این کتاب زن و مردهای جوانی هستند که به مسائل حقوق خانواده علاقه‌مندند. به این منظور در این کتاب از تطویل مطالب اجتناب شده، اصطلاحات تخصصی با ظرافت معنا شده و مطالب به زبان ساده بیان گردیده است تا عموم مردم بتوانند از آن بهره‌مند شوند.

خبرگزاری مهر

خبرگزاری فارس

روزنامه حمایت

معاونت حقوقی و امور مجلس ریاست جمهوری

 

فهرست مطالب کتاب حقوق خانواده

پیشگفتار

مقدمه

فصل اول: ازدواج و نکاح

گفتار اول: مفهوم، انواع و مشخصات نکاح

بند اول: مفهوم نکاح

بند دوم: انواع نکاح

بند سوم: ویژگیهای نکاح

1. نکاح به عنوان یک عقد
2. نکاح جزء احوال شخصیه
3. نکاح عقد غیر مالی
4. نکاح و تمتع جنسی
5. نکاح عقد رضایی

گفتار دوم: خواستگاری و نامزدی

بند اول: خواستگاری

بند دوم: ماهیت نامزدی

بند سوم: خسارت ناشی از برهم زدن نامزی

بند چهارم: هدایا

گفتار سوم: موانع نکاح

بند اول: موانع ناشی از قرابت نسبی

1. پدر و دختر
2. مادر و پسر
3. برادر و خواهر
4. عمو و برادر زاده
5. دائی و خواهر زاده
6. عمه و برادر زاده
7. خاله و خواهر زاده

بند دوم: موانع ناشی از قرابت سببی

1. مرد و مادر زن
2. مرد و زن پدر
3. مرد و زن پسر
4. مرد و دختر زن
5. جمع بین دو خواهر
6. جمع بین زن و دختر برادر یا دختر خواهر زن

بند سوم: موانع ناشی از قرابت رضاعی

1. شرایط تحقق رضاع
2. حدود قرابت رضاعی

بند چهارم: سایر موانع نکاح

1. عقد زن شوهردار.
2. عقد زن در عده
3. لعان
4. انعقاد عقد در حال احرام
5. زنا با زن شوهردار
6. نزدیکی به زنا و شبهه
7. لواط
8. سه طلاق و نه طلاق
9. نکاح با غیر مسلمان
10. ازدواج زن ایرانی با غیر ایرانی
11. چند همسری

گفتار چهارم: شرایط انعقاد نکاح

بند اول: ایجاب و قبول

1. قصد
2. رضا
3. تبادل ایجاب و قبول
4. ثبت ازدواج
5. آزمایشات پزشکی قبل ازدواج

بند دوم: اهلیت

1. بلوغ و نکاح صغیر
2. عقل و نکاح مجنون
3. رشد و نکاح سفیه
4. نکاح دختر باکره

بند سوم: معلوم بودن طرف عقد

بند چهارم: وکالت و فضولی در نکاح

1. وکالت در نکاح
2. فضولی در نکاح

بند پنجم: شروط ضمن عقد

1. درج شرط در عقد
2. شروط مرتبط
3. شروط صحیح
4. شروط باطل

گفتار پنجم: مهریه

بند اول: مفهوم و انواع مهریه

بند دوم: شرایط مهریه

1. مالیت داشتن مهریه
2. مالکیت مهریه
3. معلوم و معین بودن مهریه
4. مقدار مهریه
5. تفویض مهریه

بند سوم: انتقال و مطالبه مهریه

1. انتقال مهریه به زوجه
2. مطالبه مهریه
3. حق حبس
4. تعدیل مهریه
5. دادگاه صالح برای مطالبه مهریه

بند چهارم: عیب، تلف و بطلان مهریه

1. عیب مهریه
2. تلف مهریه
3. فقدان مهریه
4. بطلان مهریه
5. فسخ مهریه

بند پنجم: وضعیت مهریه پس از انحلال نکاح

1. طلاق قبل از نزدیکی
2. فسخ قبل از نزدیکی
3. مرگ قبل از نزدیکی
4. انحلال عقد موقت و تأثیر آن بر مهریه

گفتار ششم: حقوق و تکالیف زوجین

بند اول: معاشرت نیکو

بند دوم: استحکام خانواده و تربیت اولاد

بند سوم: ریاست خانواده

بند چهارم: برخورداری از تمتعات جنسی

بند پنجم: تعیین محل زندگی مشترک

بند ششم: اشتغال و تحصیل

بند هفتم: استقلال داراییهای زوجین

گفتار هفتم: تأمین مخارج زندگی زوجه (نفقه)

بند اول: مفهوم و موارد نفقه

بند دوم: شرایط الزام به نفقه

1. زوجیت دایم
2. تمکین زوجه

بند سوم: نفقه پس از انحلال نکاح

1. نفقه در عده رجعی
2. نفقه در عده بائن
3. نفقه در عده وفات

بند چهارم: ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه

1. ضمانت اجرای کیفری
2. ضمانت اجرای حقوقی- الزام به پرداخت
3. ضمانت اجرای حقوقی- تقاضای طلاق

فصل دوم: فسخ و طلاق

گفتار اول: فسخ و انفساخ نکاح

بند اول: موارد فسخ نکاح

1. تخلف شرط وصف/ تدلیس
2. جنون
3. عیوب جنسی مرد
4. عیوب جنسی زن
5. سایر عیوب زن

بند دوم: موارد انفساخ نکاح

1. مرگ یکی از زوجین
2. لعان
3. بروز موانع نکاح

بند سوم: احکام فسخ و انفساخ

1. انشای فسخ
2. تشریفات فسخ
3. فوری بودن فسخ

بند چهارم: آثار فسخ و انفساخ

گفتار دوم: طلاق توافقی

بند اول: تحولات مقررات طلاق در حقوق ایران

بند دوم: طلاق توافقی

1. طلاق توافقی در قالب خلع یا مبارات
2. طلاق توافقی بدون پرداخت بذل
3. طلاق به عوض
4. صدور گواهی عدم امکان سازش
5. اجرا و ثبت طلاق

گفتار سوم: طلاق به تقاضای مرد

بند اول: مراجعه به دادگاه

بند دوم: ارجاع زوجین به داوری یا حکمیت

بند سوم: طلاق ناشی از تخلفات یا سوء رفتار زن

بند چهارم: پرداخت حقوق مالی زن

1. مهریه
2. جهیزیه
3. نفقه
4. تنصیف دارایی
5. اجرت المثل
6. نحله.

بند پنجم: صدور گواهی عدم امکان سازش و اجرای طلاق

گفتار چهارم: طلاق به تقاضای زن

بند اول: مفقودالاثر شدن شوهر

بند دوم: عدم پرداخت نفقه

بند سوم: عسر و حرج

1. ایجاد مشقت برای زوجه
2. ترک زندگی خانوادگی
3. اعتیاد
4. محکومیت به حبس
5. ضرب و شتم
6. سوء رفتار مستمر
7. بیماری صعب العلاج و مسری

بند چهارم: وکالت در طلاق

1. عدم پرداخت نفقه یا عدم ایفای حقوق واجب زن
2. سوء رفتار یا سوء معاشرت
3. بیماری صعب العلاج
4. جنون زوج
5. اشتغال به شغل منافی مصالح خانوادگی یا زن
6. محکومیت به حبس
7. اعتیاد
8. ترک زندگی خانوادگی
9. محکومیت به جرایم حیثیتی
10. عقیم بودن شوهر
11. مفقود الاثر شدن شوهر
12. انتخاب همسر دیگر

گفتار پنجم: عده

بند اول: عده وفات

بند دوم: عده طلاق، فسخ و انفساخ عقد دایم

بند سوم: عده انقضا و بذل مدت، فسخ و انفساخ عقد موقت

بند چهارم: عده شبهه

فصل سوم: روابط والدین و فرزندان

گفتار اول: نسب، ولایت و تابعیت

بند اول: نسب

1. اماره اثبات نسب (اماره فراش)
2. شرایط نفی ولد
3. اختلاف زن و شوهر
4. نسب طبیعی و نسب قانونی
5. اماره فراش و آزمایشهای ژنتیک (دی ان ای)

بند دوم: ولایت

1. ولی قهری
2. نحوه اعمال ولایت پدر و جد پدری
3. حدود ولایت ولی قهری
4. سقوط ولایت و ضم امین
5. آثار و احکام ولایت
6. انتخاب وصی
7. ارتباط ولایت و نسب

بند سوم: تابعیت

گفتار دوم: نگهداری، مراقبت و تربیت اولاد

بند اول: نگهداری و حضانت

1. حضانت
2. حق حضانت در صورت فوت یکی از والدین
3. حق حضانت در صورت جدایی زن و مرد
4. تکلیف به حضانت
5. زوال حق حضانت
6. توافق والدین در مورد حضانت
7. مخارج حضانت
8. مزد برای حضانت

بند دوم: زندگی و ملاقات با فرزندان

بند سوم: تربیت و آموزش فرزندان

گفتار سوم: نفقه، حقوق وظیفه و مستمری

بند اول: نفقه اقارب

1. مفهوم و موارد نفقه
2. شرایط لزوم پرداخت نفقه
3. تعدد افراد واجب النفقه
4. تعدد انفاق کنندگان
5. ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه

بند دوم: حقوق وظیفه و مستمری

1. مفهوم حقوق وظیفه و مستمری
2. ورثه مستحق حقوق وظیفه و مستمری
3. استحقاق زوجه متوفی در صورت ازدواج مجدد
4. جمع بین دریافت حقوق بازنشستگی و مستمری
5. شرایط فرزندان متوفی

گفتار چهارم: سرپرستی و فرزند خواندگی

بند اول: شرایط سرپرستان

1. شرط تأهل
2. تابعیت و مذهب
3. سایر شرایط

بند دوم: شرایط فرزندخوانده

1. کودک و نوجوان
2. بدون سرپرست
3. بدسرپرست

بند سوم: فرآیند اعطای سرپرستی

1. تقاضای سرپرستی
2. تعداد فرزندخوانده
3. اولویت بندی بین متقاضیان
4. فسخ سرپرستی آزمایشی
5. اعطای حکم سرپرستی دایمی

بند چهارم: آثار و احکام سرپرستی

1. اخذ شناسنامه
2. صدور گذرنامه و خروج از کشور
3. نگهداری، تربیت و نفقه
4. قیمومت فرزندخوانده
5. ازدواج با فرزندخوانده
6. حقوق وظیفه و مستمری
7. کمک هزینه اولاد، مرخصی مراقبت و بیمه

بند پنجم: فسخ سرپرستی

1. مراجعه والدین و تقاضای استرداد
2. فقدان شرایط سرپرستی
3. سوء رفتار و کردار فرزندخوانده
4. توافق فرزندخوانده و سرپرست
5. فوت، طلاق یا ازدواج یکی از سرپرستان
6. آثار فسخ سرپرستی

گفتار پنجم: تغییر جنسیت، تلقیح مصنوعی و تنظیم خانواده

بند اول: تغییر جنسیت

1. انحصار جنسیت در مرد و زن
2. دوجنسه
3. تراجنسی
4. تراجنسیتی
5. تغییر جنسیت بدنی
6. تغییر جنسیت حقوقی
7. تغییر جنسیت در ایران
8. تبعات تغییر جنسیت

بند دوم: تلقیح مصنوعی

1. اهدای جنین

یک: شرایط اهداکنندگان

دو: شرایط جنین

سه: شرایط دریافت‌کنندگان جنین

چهار: آثار و احکام اهدای جنین

2. اهدای گامت
3. رحم جایگزین

بند سوم: تنظیم خانواده و سقط جنین

1. تنظیم خانواده
2. سقط جنین

کتابنامه

الف) منابع فارسی و عربی

ب) منابع انگلیسی

فهرست موضوعی