امروز خبر بسیار خوشی به من رسید: «کتاب حقوق نفت و گاز» منتشر شد. انتشار این کتاب یکی از آرزوهایم را محقق کرد. سالها بود که دوست داشتم دانش و تجربه خود در زمینه حقوق نفت و گاز را به صورت یک کتاب وزین منتشر کنم. البته این انتظاری بود که دیگران نیز از من داشتند و به مناسبتهای گوناگون آن را گوشزد می‌ کردند. با انتشار آن، کسانی که از نزدیک با فعالیتهای من آشنایند تعجب خواهند کرد که کی و چگونه در میان این همه مشغله روزانه چنین کتابی تألیف شده است. به قول حافظ:

به سعی خود نتوان برد پی به گوهر مقصود **** خیال باشد کاین کار بی حواله برآید

زمانی که در سال ۱۳۶۹ تدریس در دانشگاه را با حقوق خانواده (مدنی ۵) شروع کردم خود را در کسوت استاد حقوق مدنی می‌ دیدم. شاید آن روز تصور نمی کردم که به عنوان استاد حقوق تجارت بین الملل شناخته شوم. پس از این که برای ادامه تحصیل به استرالیا رفتم و حقوق تجارت بین الملل را در مقطع دکتری برگزیدم، دوست داشتم خود را در کسوت استاد حقوق تجارت بین الملل ببینم ولی در آن سالها این درس فقط یک درس اختیاری دو واحدی در مقطع ارشد حقوق خصوصی بود که اکثرا هم ارائه نمی شد و درس قابل اعتنایی به حساب نمی آمد. پس هنوز تصویر خود را در آیینه حقوق مدنی می‌ دیدم و بنابراین در کنار مطالعات حقوق تجارت بین الملل مباحث مدنی و حقوق قراردادها را به طور جدی پیگیری می‌ کردم.

اوایل بهار ۱۳۷۷ پس از فراغت از تحصیل در مقطع دکتری به وطن برگشتم و خود را به دانشگاه محل خدمت قبلی معرفی کردم. در آن موقع تصمیم داشتم یک استاد تمام عیار در دانشگاه باشم و فقط تدریس کنم و مقاله و کتاب بنویسم. وکالت دعاوی دادگستری برایم جذابیت نداشت هرچند که به درآمد آن نیازمند بودم. دو سال کامل در مجتمع آموزش عالی قم (به عنوان هیأت علمی رسمی و محل خدمت) و دانشگاه اصفهان (به عنوان استاد مدعو) به تدریس مشغول شدم که با لحاظ دروسی که در دانشگاه آزاد و غیر انتفاعی تدریس می‌کردم، در بعضی از ترمهای تحصیلی تعداد واحدها از مرز ۴۰ واحد هم فراتر می‌‌رفت. در کنار دروسی مثل حقوق تطبیقی و متون حقوقی، حقوق مدنی بخش عمده تدریس من را تشکیل می‌ داد و هنوز خود را استاد حقوق مدنی می‌ دیدم.

انتقال محل زندگی از اصفهان به تهران در تابستان ۱۳۷۹ باعث تحولاتی در زندگی علمی من شد. با ورود به تهران متوجه شدم که حقوق هیأت علمی کفاف زندگی در تهران را نمی‌کند و باید برای جبران کسری آن چاره‌ای اندیشد. تدریس در دانشگاه‌های تهران به صورت حق التدریس با علایق من سازگاری داشت، اما پیدا کردن آن تعداد واحد درسی که بتوان از آن درآمدی درخور داشت، سخت بلکه غیر ممکن می‌ نمود. تلاشهای اولیه برای اخذ دو واحد حق التدریس هم به نتیجه نرسید و پادرمیانی برخی از اساتید نازم هم در مقابل تنگ نظران و کوته بینان بی نتیجه افتاد. پس تکیه به حق التدریس برای جبران کسری درآمد سرابی بیش نمی نمود.

گردگیری از دفترچه وکالت که مدتی در تاقچه خاک می‌ خورد گزینه دیگری بود، هرچند با روحیاتم خیلی سازگار نبود ولی خب «الضرورات تبیح المحظورات» اما در هر حال مشاوره در سازمانها و شرکتها را بیشتر می‌ پسندیدم. یکی از دوستان که در سازمان هواپیمایی کشوری مسئولیت داشتند، تماس گرفتند که برای قراردادهای بین‌المللی به خدمات مشاوره اینجانب نیاز دارند. من با کمال میل قبول کردم و این آغازی شد برای ورود عملی به دنیای تجارت بین الملل. در سازمان هواپیمایی کشوری و متعاقبا در شرکتهای فرودگاه های کشور تجارب ارزنده ای در خصوص قراردادهای دولتی، پیمانکاری و بین المللی کسب کردم.

بهار سال ۱۳۸۰ همکاری با شرکت ملی نفت ایران را آغاز کردم. خوش شانسی و توفیق من در آن بود که از ابتدا وارد بخشی شدم که متکفل مذاکره و انعقاد قراردادهای بیع متقابل نفتی بود. با توجه به سابقه تحصیلات خود در زمینه حقوق تجارت بین‌الملل و موضوع رساله دکتری که در مورد قراردادهای تجارت متقابل و از جمله بیع متقابل بود، ورود به مسائل عملی این قراردادهای به خصوص در بخش نفت برایم جذابیت فراوانی داشت. انگار گم شده خود را پیدا کرده بودم. با ولع فراوان دنبال یادگیری بودم. وقتی تواناییها و تسلط مذاکره‌کنندگان از شرکتهای نفتی بین‌المللی مثل شل، توتال و انی را می‌دیدم، احساس می‌کردم که به رغم داشتن مدرک دکتری در این قراردادها هنوز خیلی چیزها هست که باید یاد بگیرم.

تسلط به قراردادهای بیع متقابل در اولویت قرار داشت ولی هرگز هدف نبود و بنابراین خود را به مباحث آن محدود نکردم. از گذر اطلاعات و تجاربی که در قراردادهای بیع متقابل کسب می‌کردم، به مطالعه سایر قراردادها می‌نشستم و تمایزات و تفاوتهای آنها را تجزیه و تحلیل می‌کردم. تجارب عملی و مطالعات علمی را در هم آمیختم.

این آغازی بود بر ورود به حوزه نفت و گاز و قراردادهای نفتی. از آن تاریخ قراردادهای نفتی و حقوق نفت و گاز بخشی از زندگی من شد. به رغم تغییرات مداوم و گسترده در این صنعت، به اتکای دانش، تجربه و سلامت کار، همکاری با این صنعت ادامه یافت و از گذر آن تجارب ارزشمندی نصیبم شد. این تجارب بی بدیل مرا در جایگاهی قرار داد که بر خود فرض دیدم که باید دیگران را در این دانش و تجربه سهیم کنم. این تکلیف به خصوص زمانی برایم مسجل تر شد که یکی از متخصصان مالی بخش قراردادهای نفتی با کوله باری از تجربه و دانش، پر زد و به دیار باقی شتافت و ریزه ای از دانش و تجربه وی نصیب نسل بعدی نشد. به قول حافظ:

عاقبت منزل ما وادی خاموشان است **** حالیا غلغله در گنبد افلاک انداز

شوق تدوین کتاب حقوق نفت زمانی در من شعله ور شد و روز و شبم را به آتش کشید که رشته مدیریت قراردادهای نفتی در مقطع دکتری و بعد از آن رشته حقوق نفت و گاز در مقطع ارشد و دکتری راه اندازی شد و جوانان با هزاران آمال و آروز راهی کلاسهای درس شدند بدون این که اطلاع دقیقی از حدود و ثغور آن داشته باشند. به قول عطار:

چنان در آتش و در تفت افتاد **** که گفتی آتشی در نفت افتاد

این آتش نفت دیگر خواب و خوراکی برایم باقی نگذاشت که چه زیبا مولوی ترسیم می‌ کند:

یک نشان آنک ز سودای لب آب حیات **** هر زمانی بزند عشق هزار آتش و نفت
یک نشان دگر آن است که تن نیز چو دل **** می‌دود در پی آن بوسه به تعجیل و به تفت

تألیف کتاب حقوق نفت و گاز در ابتدا ساده می‌ نمود ولی در عمل با مشکلات و سختیهای فراوانی همراه شد. جامعیت کتاب اهمیت زیادی داشت و تلاش بر آن بود که تا حد ممکن کلیه مسایل مهم و بنیادی حقوق نفت و گاز – ولو گذرا- بیان شود. کتابهای خارجی زیادی را تحت عنوان حقوق نفت یا حقوق نفت و گاز مطالعه کردم که تنها برخی از مسایل حقوق نفت و گاز را پوشش می‌ دادند و تلاشی ناقص به نظر می‌ آمدند. مثلا هیچ کتابی را نیافتم که فصلی را مشابه فصل سوم کتاب حقوق نفت و گاز به کلیات حقوق نفت و گاز اختصاص دهد و این رشته از حقوق را تعریف و مبانی و ماهیت آن را بیان کند.

دومین مسئله استحکام مطالب و اجتناب از بیان مطالب ناصحیح و غیر دقیق بود که مورد ابتلای بسیاری از نوشته های پارسی زبان بود. حجم و گستردگی مطالب به حدی بود که برای کنترل صحت برخی از آنها لازم بود ساعتها وقت صرف کرد تا بتوان با مراجعه به منابع متعدد از صحت مطالب اطمینان حاصل کرد. گاهی مطلب ناصحیحی در چند نوشته تکرار شده بود که همه ریشه در منبع واحدی داشت که نویسندگان آن را با ذکر مأخذ یا بدون آن اقتباس کرده بودند. در بعضی از موارد نیز مطالب مندرج در قرارداد خاصی به کلیه قراردادها تسری داده شده بود که این تعمیم نابجا بود.

ساده و روان نویسی مطالب از دیگر موضوعات مورد نظر در این کتاب بود. همانند کتابهای قبلی تلاش زیادی انجام گرفت تا مسائل پیچیده نفت و گاز به زبان ساده بیان شود. این موضوع به خصوص از این جهت اهمیت داشت که حقوق نفت و گاز با مسائل فنی نفت از قبیل روشهای اکتشاف، بهره برداری و استخراج در آمیخته بود و بدون آگاهی از جنبه های فنی – ولو به اجمال- امکان درک صحیح از حقوق نفت و گاز و قراردادهای نفتی فراهم نبود. به این جهت مسایل پیچیده فنی نفت بارها و بارها مرور شد و در حدی که مخاطبان کتاب به آن نیاز دارند، به زبان ساده در دو فصل اول کتاب تقریر یافت.

حقوق نفت و گاز همچنین با مسایل اقتصادی و مالی به شدت درآمیخته است و عمده پیچیدگیهای قراردادهای نفتی از نظام مالی حاکم بر این قراردادها نشأت می‌ گیرد. ساده کردن الگوهای مالی حاکم بر قراردادهای نفتی و تجزیه و تحلیل آنها بسیار نفس گیر بود. برخی از مواقع ده ها بار متن یک قرارداد مرور می‌ شد تا مسایل مالی آن استخراج گردد. فصل یازدهم کتاب نظام مالی قراردادهای نفتی را به نثری روان مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌ دهد.

گستردگی و تنوع قراردادهای نفتی از دیگر مسائل دردسر ساز در حقوق نفت و گاز است که باعث سردرگمی نویسندگان و دانشجویان بسیاری شده است. خلط این قراردادها با یکدیگر موجب پیچدگی بیشتر این حوزه شده است. برای اجتناب از این مشکلات و پس از ماه ها مطالعه و تأمل، در فصل دهم قراردادهای نفتی ابتدا به سه گروه اصلی تحت عنوان قراردادهای بالادستی نفتی، قراردادهای پایین دستی نفتی و قراردادهای خرید و فروش نفت و گاز تقسیم شدند. سپس قراردادهای بالادستی در چهار گروه طبقه بندی گردیدند. همین طور قراردادهای پایین دستی و خرید و فروش نفت و گاز نیز به دسته های کوچکتری تقسیم شدند. این فصل نیز یکی از ابتکارهای این اثر است که قبلا در هیچ کتاب یا نوشته ای به این نحو سابقه نداشته است.

مخلص کلام، امروزه نفت بخش جدایی ناپذیر حیات ما است که گرما، آتش و دود آن دامنگیر همه است. دشمنان برای دستیابی به آن هر روز آتش افروزی بیشتری می‌ کنند؛ شکم گندگان در چاول آن حریص تر می‌ شوند؛ سیاسان در سیطره بر آن هر روز فتنه جدید می‌ کنند؛ فقرا هم به امید نزول برکات نفتی سر سفره خالی چمباتمه زده اند و شاهد نزول باران نفتی اند و بیماران در فقدان هوای پاک به انتظار عزرائیل نشسته اند.

ما هم مشغول به نفت شدیم و آلوده آن گشتیم. سالها عمر عزیز صرف این امر کردیم که به نفت خدمت کنیم و نهایتا مبتلا به حقوق نفت شدیم تا بلکه استاد حقوق نفت شویم. به قول خاقانی:

گر چه در نفت سیه چهره توان دید ولیک
آن نکوتر که در آیینه بیضا بینند

شما هم با خواندن این کتاب قدری نفتی شوید. خواندن این کتاب در حالی که در کنار سفره انتظار نفت می‌ کشید حال و هوای دیگری دارد. کتاب به نحوی نگارش شده است که برای کلیه افراد علاقه مند به خصوص سیاستمداران، نمایندگان مجلس، مدیران ارشد و میانی، حقوقدانان، قضات و وکلا، متخصصان نفتی در شرکتهای منهدسان مشاور و پیمانکاران و بیش از هر کس دیگر دانشجویان حقوق نفت و گاز قابل استفاده است.
مخلص کلام در ابیاتی از ملک الشعرای بهار:

کسی که افسر همت نهاد بر سر خویش **** به دست کس ندهد اختیارکشور خویش
بگو به سفله که در دست اجنبی ندهد **** کسی که نان پدر خورده‌، دست مادر خویش
چه غم عقیده ما را اگر به قول سفیه **** کسی به کشور خود گرد کرده لشگر خویش
در آب و خاک و هواهای خویش آزادیم **** رقیب گو بگدازد میان آذر خویش
حقوق نفت شمال و جنوب خاصه ماست **** بگو به خصم بسوزان به نفت پیکر خویش

****************************

برخی از خبرگزاری هایی که چاپ کتاب را اطلاع رسانی کرده اند:

خبرگزاری مهر

خبرگزاری فارس

خبرگزاری نسیم

جام جم

و دیگران مثل خبر فارسی، نیوهاب و …